Kompensata dla ofiar niektórych czynów zabronionych – kiedy, komu i w jakiej wysokości przysługuje?

Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych czynów zabronionych została uregulowana w ustawie z dnia 7 lipca 2005 roku o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych. Warto już na wstępie podkreślić, że kompensata państwowa może zostać wypłacona ofierze przestępstwa nawet w przypadkach, gdy sprawca nie jest znany lub został uznany za niepoczytalnego.  Ponadto, wystąpienie z wnioskiem jest możliwe także, wtedy gdy doszło do zasądzenia  na rzecz pokrzywdzonego, świadczenia pieniężnego lub nawiązki, a orzeczenie to nie zostało wykonywane. W przedstawionych przypadkach, tj. w sytuacji gdy niemożliwe jest uzyskania zwrotu środków ani od sprawcy ani z innych źródeł np. z ubezpieczenia czy pomocy społecznej, kompensata stanowi przysługujący ofierze środek, którego celem jest doprowadzenie do przynajmniej częściowego złagodzenia skutków przestępstwa.

Czym jest państwowa kompensata?

Kompensata państwowa stanowi świadczenie pieniężne, które jest przyznawane osobie uprawnionej w oparciu o przedmiotową ustawę, będącej najczęściej bezpośrednią ofiarą czynu zabronionego, która w wyniku jego popełnienia doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia zakwalifikowanych z prawno-medycznego punktu widzenia jako ciężki lub średni uszczerbek. Podkreślając specyfikę regulacji zawartej w komentowanej ustawie, należy odróżnić państwową kompensatę nie tylko od innych form pomocy świadczonej przez państwo, ale przede wszystkim od innych pieniężnych form mających na celu zrekompensowanie strat w następstwie przestępstwa, które mogą polegać na wypłaceniu na mocy wyroku sądu karnego lub cywilnego zadośćuczynienia lub odszkodowania zasądzonego od sprawcy czynu. Wymaga zatem podkreślenia, że zasądzenie na rzecz ofiary zadośćuczynienia lub odszkodowania, nie zamyka drogi do złożenia wniosku o przyznanie kompensaty państwowej. Należy jednak mieć na uwadze, że wypłata państwowej kompensaty powinna nastąpić jedynie w takim zakresie w jakim, wymienione wyżej odrębne świadczenie nie doprowadziły do zaspokojenia potrzeb ofiary. 

Co równie istotne państwowa kompensata będąc formą restytucji szkód wyrządzonych ofierze czynu zabronionego nie zastępuje odszkodowania należnego ofierze od sprawcy przestępstwa, a zatem jej wypłacenie przez państwo nie powoduje skutku w postaci ograniczenia roszczeń odszkodowawczych ofiary przestępstwa względem sprawcy.

Kiedy i komu przysługuje?

Zgodnie z treścią ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych kompensata może zostać przyznana jeżeli sprawca popełnił przestępstwo na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej działając na szkodę obywatela polskiego lub obywatela innego Państwa Członkowskiego Unii Europejskiej.

Natomiast w oparciu o wskazaną w ustawie definicję ofiary, należy wskazać, że o kompensatę może ubiegać się osoba fizyczna, która na skutek popełnionego przestępstwa doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgodnie z art. 156 § 1 k.k. rozumianego jako pozbawienie wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia lub inne ciężkie kalectwo, ciężka choroba nieuleczalna lub długotrwała, choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita albo znaczna trwała niezdolność do pracy w zawodzie lub trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała, a także osoba fizyczna, która doznała tak zwanego średniego uszczerbku na zdrowiu w świetle art. 157 § 1 k.k. rozumianego jako naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwające dłużej niż siedem dni.

Warto podkreślić, że kompensacie mogą podlegać nie tylko skutki przestępstwo popełnionego umyślnie na szkodę ofiary, ale także czynu zabronionego o charakterze nieumyślnym. Bez znaczenia pozostaje także to czy przestępstwo zostało popełnione z użyciem przemocy. Przedstawione rozwiązanie legislacyjne ma duże znacznie w praktyce, ponieważ kompensatą objęci mogą zostać nie tylko pokrzywdzeni w wyniku bójki, pobicia, zamachu na osobie czy na skutek wzięcia zakładnika, ale także ofiary wypadków komunikacyjnych.

Osobą uprawnioną do wystąpienia z wnioskiem na mocy ustawy jest także osoba najbliższa dla ofiary, w sytuacji gdy ofiara w wyniku czynu zabronionego poniosła śmierć. Zgodnie z definicją zawartą w ustawie osobą najbliższą dla ofiary jest jej małżonek lub osoba pozostającą z ofiarą we wspólnym pożyciu (tzw. konkubent), wstępny (a więc rodzice, dziadkowie, pradziadkowie) lub zstępny (a więc dzieci, wnuki, prawnuki) ofiary oraz osoba pozostająca z ofiarą w stosunku przysposobienia (adopcji). Wypada podkreślić, że przyznanie kompensaty osobom najbliższym dla ofiary jest możliwe jeżeli w czasie popełnienia czynu zabronionego, osoby te pozostawały na utrzymaniu ofiary, która poniosła śmierć na skutek przestępstwa. Warto podkreślić też, że kompensata przysługuje osobno każdej osobie najbliższej.

W jakim celu i w jakiej wysokości? 

Należy podkreślić, że kompensata nie ma charakteru zadośćuczynienia. Zgodnie z ustawą może być przyznana w kwocie pokrywającej wyłącznie utracone zarobki i inne środki utrzymania, koszty związane z leczeniem i rehabilitacją oraz koszty pogrzebu, powstałe w wyniku czynu zabronionego. Zatem z uwagi na przyjęte przez ustawodawcę uregulowania należy przyjąć, że wysokość kompensaty jest ustalana w oderwaniu od sytuacji materialnej uprawnionego.

W tym miejscu warto podkreślić, że kompensata ma charakter subsydiarny, co oznacza, że przysługuje pod warunkiem, że uprawniony nie otrzyma zwrotu wymienionych kosztów od sprawcy, z ubezpieczenia lub z pomocy społecznej.

Przechodząc do kwestii wielkości kompensaty, należy podkreślić, iż co do zasady nie może ona przekroczyć 25 000 zł gdy ofiara doznała ciężkiego uszczerbku lub co najmniej średniego rozstroju zdrowia. Natomiast w sytuacji gdy ofiara poniosła śmierć kompensata nie może zostać przyznana w wysokości wyższej niż 60 000 zł.

Kiedy Sąd odmówi przyznania kompensaty? 

Kompensata nie zostanie przyznana, jeżeli:

– ofiara była współsprawcą czynu zabronionego, z którego skutku wywodzi swoje prawo do kompensaty, lub godziła się na ryzyko doznania skutków czynu zabronionego, na skutek którego osoba fizyczna poniosła śmierć, doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, trwających dłużej niż 7 dni,

– czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

– czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego.

Jak złożyć wniosek? Procedura postępowania.

Wniosek o przyznanie kompensaty należy złożyć do Sądu Rejonowego właściwego ze względu na miejsce stałego pobytu osoby uprawnionej, w terminie 3 lat od dnia ujawnienia się skutków czynu zabronionego, nie później jednak niż w terminie 5 lat od dnia jego popełnienia, pod rygorem wygaśnięcia uprawnienia do żądania kompensaty.

Należy w tym miejscu podkreślić, że możliwość wystąpienia z żądaniem kompensaty nie jest uzależniona od etapu, na którym znajduje się będące w toku postępowanie karne, a w tym w szczególności nie jest konieczne jego zakończenie.

Ponadto, możliwe jest wystąpienie z wnioskiem o kompensatę nawet jeśli sprawca czynu zabronionego nie został ustalony, był niepoczytalny, nieletni lub zmarł.

W sytuacji gdy osobie uprawnionej zostanie przyznana kompensata Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne do sprawcy przestępstwa, w wyniku którego ofiara poniosła śmierć albo doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia.

Postępowanie w przypadku przyznania kompensaty z naruszeniem przepisów ustawy

Należy pamiętać także, że osoba, której została przyznana kompensatę z naruszeniem przepisów ustawy, będzie obowiązana do jej zwrotu w terminie 30 dni od dnia otrzymania wezwania. Jeżeli osoba, której w nieprawidłowym trybie przyznano kompensatę, pomimo wezwania, nie zwróci jej w zakreślonym wyżej terminie, po stronie Skarbowi Państwa zaktualizuje się względem niej roszczenie o zwrot kompensaty.

Autor: Aneta Klich