Dobra osobiste człowieka i ich ochrona

Zdrowie, godność osobista, prywatność – to niektóre przykłady tzw. dóbr osobistych, które podlegają ochronie prawnej.

1. Pojęcie dóbr osobistych.

Istotę dóbr osobistych można rozpatrywać przez pryzmat podejścia subiektywistycznego – wtedy dobra osobiste jawią się jako indywidualne wartości świata uczuć, stanu życia psychicznego człowieka lub poprzez kryterium obiektywizmu – wtedy należy odwołać się do przyjętych w społeczeństwie ocen. Za przyjęciem kryterium obiektywizmu opowiada się Sąd Najwyższy, argumentując w swoim orzecznictwie m.in., że „ przy ocenie naruszenia czci należy uwzględnić nie tylko znaczenie użytych słów, ale również cały kontekst sytuacyjny oraz jego społeczny odbiór oceniany według kryteriów właściwych dla ludzi rozsądnych i uczciwych, konieczne jest więc zachowanie należytych proporcji i umiaru”.

W wyroku z dnia 6 maja 2010r., sygn. akt II CSK 640/09, Sąd Najwyższy stwierdził m. in., że „dobra osobiste, ujmowane są w kategoriach obiektywnych, jako wartości o charakterze niemajątkowym, ściśle związane z człowiekiem, decydujące o jego bycie, pozycji w społeczeństwie, będące wyrazem odrębności fizycznej i psychicznej oraz możliwości twórczych, powszechnie uznane w społeczeństwie i akceptowane przez system prawny. Nierozerwalne związanie tych wartości, jako zespołu cech właściwych człowiekowi, stanowiących o jego walorach, z jednostką ludzką wskazuje na ich bezwzględny charakter, towarzyszący mu przez całe życie, niezależnie od sytuacji w jakiej znajduje się w danej chwili. Katalog dóbr osobistych, wymienionych w art. 23 k.c., pozostających pod ochroną prawa cywilnego jest otwarty i wraz ze zmianami stosunków społecznych mogą pojawiać się i znikać pewne dobra”

Powyższe zgodne jest z linią orzeczniczą Sądów Apelacyjnych. Jako przykład może służyć wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 listopada 2006 r., sygn. akt VI ACa 420/2006, LexPolonica nr 1333115: „Sąd ustalając, czy nastąpiło naruszenie dóbr osobistych, winien bowiem ocenić, czy na skutek działania osoby, przeciwko której skierowane jest roszczenie, powód miał wystarczającą podstawę do negatywnych odczuć, przy czym uwzględnić należy nie tylko jego osobiste przeżycia, ale także przeciętną, obiektywną reakcję innych osób. Dla dokonania prawidłowej oceny nie bez znaczenia pozostaje także motywacja działania sprawcy.” Kolejnym przykładem niech będzie Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 czerwca 2011 r., sygn. akt I ACa 477/11, LEX nr 898647: „Dążenie prasy, aby w reportażu osiągnąć zamierzenia moralizatorskie, powinno mieć swoje granice w wartościach nadrzędnych, związanych z jednostką ludzką. Ochrona ustalona w formach prawnych panującego porządku prawnego może w niektórych przypadkach uzasadniać wkraczanie w pewne sfery życia prywatnego przez uprawnione podmioty. Jednak prawidłowa relacja między interesem ogólnym a interesem jednostki w sferze dóbr osobistych nie może być naruszona w sposób krzywdzący jednostkę ludzką w jej własnym odczuciu, a także w odczuciu społecznym środowiska, w którym człowiek żyje. Nawet prawdziwość i obiektywność relacji nie stanowią wystarczającego kryterium dla stwierdzenia, że podanie do wiadomości publicznej informacji identyfikujących postacie zaprezentowane w materiale prasowym jest dopuszczalne.

2. Katalog dóbr osobistych.

Brzmienie art. 23 k.c. wskazuje, że „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa i artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Wyliczenie dóbr osobistych w art. 23 k.c. nie ma charteru zamkniętego, na co wskazuje zwrot „ w szczególności”. Orzecznictwo oraz piśmiennictwo w zakresie prawa cywilnego odkrywają ciągle nowe postaci dóbr osobistych, a zatem katalog dóbr osobistych jest wciąż otwarty.

Zdrowie zostało wymienione i zakwalifikowane jako dobro osobiste wprost w art. 23 k.c. Nie ulega jednak wątpliwości, że dobrem osobistym człowieka są także: życie, nietykalność cielesna, integralność seksualna. Wolność – rozumiana zarówno jako fizyczna swoboda poruszania się, jak i wolność od strachu, wolność od działania pod przymusem oraz swoboda sumienia rozumiana jako stan wolny od ingerencji w sferę przekonań, poglądów i wyobrażeń, a także swobodę wyznawania lub niewyznawania religii – to kolejne dobra osobiste człowieka. Cześć człowieka, immanentnie związane z jego godnością, jego dobre imię, dobra sława, reputacja oceniana zarówno przez pryzmat wyobrażenia człowieka o własnej wartości i oczekiwaniu szacunku ze strony innych ludzi oraz przez pryzmat zewnętrzności, oznaczającej dobrą sławę, dobrą opinię innych ludzi. Dobrami osobistymi są również nazwisko lub pseudonim, w odniesieniu do których każdy może żądać, by inna osoba nie używała ich bezprawnie. Ponadto, autor publikujący pod pseudonimem może żądać, by inne osoby nie używały takiego samego pseudonimu, a ujawnienie pseudonimu, bez zgody autora, stanowi naruszenie dóbr osobistych. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2011 r., sygn. akt IV CSK 665/10 „nazwisko i imię jest skierowanym na zewnątrz znakiem rozpoznawczym osoby fizycznej i ujawnienie go w celu jej identyfikacji nie może być zasadniczo uznane za działanie naruszające jej dobra osobiste i bezprawne, o ile nie łączy się z naruszeniem innego dobra osobistego, np. czci, prywatności, godności osobistej itp.” Niewymienionymi wprost w art. 23 k.c. są m. in. takie dobra osobiste jak: stan cywilny, poczucie przynależności do określonej płci, , głos człowieka, kult po zmarłej osobie bliskiej, prawo do grobu, tradycja rodzinna, więź rodziców z dzieckiem. Jeśli chodzi o wymienione w ustawie kodeks cywilny dobra osobiste, to są to m.in. tajemnica korespondencji, wizerunek, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa i artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska.

3. Przesłanki uzyskania i środki ochrony dóbr osobistych.

Doniosłe gwarancje dla ochrony dóbr osobistych znajdują się w aktach międzynarodowych oraz Konstytucji RP. Zgodnie z brzmieniem art.12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, „ Nie wolno ingerować samodzielnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani tez uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji czy uwłaczaniu.” Z kolei treść art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności mówi o tym, że: Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i korespondencji. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem wypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.”

Szeroko o ochronie dóbr osobistych traktuje Konstytucja RP. I tak – art. 30 odwołuje się do „przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka”, z kolei godność człowieka stanowi „źródło wolności i praw człowieka i obywatela, jest nienaruszalna, a jej poszanowanie jest obowiązkiem władz publicznych”. W myśl art. 31 Konstytucji RP : „Każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych, nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje”, a „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy ą konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, albo wolności i praw innych osób.” Dalsze postanowienia Konstytucji RP stanowią o zapewnieniu każdemu człowiekowi prawnej ochrony życia (art. 38), zakazie przeprowadzania eksperymentów naukowych na człowieku bez jego zgody (art. 39), zakazie tortur, okrutnego, nieludzkiego, poniżającego traktowania (art. 40), zapewnieniu nietykalności osobistej i wolności osobistej (art.41), przyznaniu każdemu prawa do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia (art. 47), zapewnieniu wolności i tajemnicy komunikowania się (art.49) , zapewnieniu nienaruszalności mieszkania (art. 50).

Zasady ochrony wynikają z regulacji o charakterze cywilnoprawnym. Podstawowe znaczenie ma w tym zakresie Kodeks Cywilny. W myśl artykułu 24 k.c. ochrona dóbr osobistych nie ma charakteru absolutnego. A zatem Kodeks cywilny nie gwarantuje ochrony przed każdym naruszeniem dobra osobistego, a jedynie przed naruszeniem bezprawnym. Dla wyznaczenia granic cywilnoprawnej ochrony fundamentalne znaczenie posiada zdanie 1 § 1 art. 24 k.c., wskazujące, że „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba, że nie jest ono bezprawne”. Jak wynika z powyższego, warunkiem uzyskania cywilnoprawnej ochrony, jest bezprawne zachowanie osoby trzeciej zagrażające lub naruszające prawo osobiste.

Co do przesłanki uzyskania ochrony prawnej naruszonego dobra osobistego, to, jak słusznie orzekł sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 8 lipa 2011r., w sprawie o sygn. akt I ACa 375/11, LEX nr 898646, rozpoznając sprawę w przedmiocie ochrony dóbr osobistych sąd powinien w pierwszej kolejności ustalić, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, a dopiero w przypadku pozytywnej odpowiedzi ustalić, czy działanie pozwanego było bezprawne.

Brzmienie art. 24 k.c. stanowi, że ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba, że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięci jego skutków, w szczególności , ażeby złożyła oświadczenie w odpowiedniej treści i odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

W pierwszej kolejności należy nadmienić, że możliwe jest dochodzenie ochrony dóbr osobistych w oparciu o art. 189 k.p.c., tj. w drodze powództwa o ustalenie, że powstał stan zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego.

W dalszej kolejności można stwierdzić, że środkiem ochrony dóbr osobistych jest powództwo o zaniechanie. Zaniechania naruszenia można domagać się, gdy obawa naruszenia jest w świetle okoliczności danego przypadku i doświadczenia życiowego – uzasadniona.

Kolejno – możliwe jest wniesienie pozwu o usunięcie skutków naruszenia dobra osobistego. Treść żądania usunięcia skutków naruszenia zależy od sposobu naruszenia i rodzaju naruszonego dobra osobistego, powinna być nadto dostosowana do okoliczności danego przypadku. I tak – możliwe jest żądanie wycofania ze sprzedaży i zniszczenia nakładu książki zawierającej informacje zniesławiające, godzące w dobre imię, godność, cześć; możliwe jest żądanie zniszczenia opinii, usunięcia fotografii z nagrobka, przeniesienia zwłok do innego grobu. Dopuszczalne jest także domaganie się innych czynności zmierzających do usunięci skutków naruszeń – n.p. list z przeprosinami, przeprosiny ogłoszone w prasie, radiu, telewizji. Bywa, że osoba, której dobra osobiste zostały naruszone domaga się, by w wyroku znalazła się dokładna treść oświadczenia zawierającego przeprosiny, wyrazy ubolewania. Sądy zamieszczają w sentencji wyroku dokładnie sformułowana treść przeproszenia.

Następnie – można żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty na cel społeczny, a także dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych. Przepis art. 24 k.c. przewiduje możliwość zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (tj. szkodę niemajątkową, niewyrażającą się w pieniądzu, a jedynie w uszczerbku np. dobrego imienia, godności, czci – w sferze uczuć, doznań, ocen), a także zasądzenia obowiązku zapłaty określonej sumy na wskazany cel społeczny (różnego rodzaju fundacje, schroniska dla zwierząt, WOŚP, Pajacyk) oraz zasądzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Odszkodowania na zasadach ogólnych mona domagać się w sytuacji, gdy możliwe jest wykazanie wysokości szkody (szkoda majątkowa, wyrażona w pieniądzu, np. zmniejszenie możliwości zarobkowych z uwagi na rozpowszechnianie nieprawdziwych, negatywnych informacji o osobie prowadzącej działalność gospodarczą, utrata pracy z powodu naruszenia wizerunku, negatywne skutki przeprowadzonego, bez zgody uprawnionego, eksperymentu medycznego – w tym wszelkie koszty leczenia. Sformułowanie zawarte w art. 24 k.c. mówiące o „odszkodowaniu na zasadach ogólnych” wskazuje na zakres możliwego dochodzonego odszkodowania. Zasady ogólne, zawarte w kodeksie cywilnym mówią o tym, że możliwe jest dochodzenie wyrównania szkody w pełnej wysokości, tj. zarówno w zakresie szkody rzeczywistej (rzeczywiście poniesionych wydatków, rzeczywistego uszczerbku majątkowego, mówiąc wprost – wyrównanie wszystkiego tego, co z majątku poszkodowanego wyszło) oraz w zakresie utraconych korzyści (korzyści, które poszkodowany odniósłby, gdyby szkoda nie została mu wyrządzona, mówiąc wprost – wyrównania wszystkiego tego, co do majątku nie weszło, np. utracone zarobki, utracone możliwości rozwoju).

Na zakończenie warto dodać, że możliwa jest kumulacja środków ochrony przewidzianych w art. 24 k.c. – tak w rozumieniu kumulacji zadośćuczynienia z obowiązkiem zapłaty na wskazany cel społeczny, a także z odszkodowaniem, jak i w rozumieniu kumulacji z innymi niemajątkowymi środkami ochrony (w tym zaniechanie i usunięcie skutków naruszenia dobra osobistego).

Literatura:

1. Komentarz do Kodeksu Cywilnego pod red. K. Pietrzykowskiego, wyd. 5, wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2008
2. Wybrane orzecznictwo