Konsekwencje dla wykonawców zatrudniania obcokrajowców „na czarno” przez ich podwykonawców

Polskie ustawodawstwo przewiduje możliwość wyciągnięcia dolegliwych konsekwencji finansowych także w odniesieniu do podmiotów nie będących bezpośrednim beneficjentem nielegalnego zatrudnienia cudzoziemców, przy czym każdy przedsiębiorca – dokładając należytej staranności przy konstruowaniu kontraktów – ma możliwość przed tymi konsekwencjami się uchronić.

Utrzymującym się od wielu lat problemem polskiego rynku pracy jest tak zwana „praca na czarno”, a więc świadczona bez podpisywania jakiegokolwiek rodzaju umowy oraz z pominięciem obowiązku odprowadzania podatków lub składek na ubezpieczenia społeczne.

Ciągle postępujące zmiany na rozwijającym się rynku pracy, w szczególności napływ do naszego kraju cudzoziemców, szukających „lepszego życia w Polsce”, może doprowadzić do eskalacji tego problemu.

Problem potęguje również sytuacja polskich pracodawców, którzy czy to szukając sposobu zmniejszenia ponoszonych kosztów pracy, czy też ze względu na przysłowiowy „brak rąk do pracy” mogący spowodować zahamowanie realizacji inwestycji –  w szczególności w branży budowlanej – decydują się na powierzenie pracy cudzoziemcom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu. Jak wynika z oficjalnych danych, udostępnianych przez Państwową Inspekcje Pracy, a dotyczących prowadzonych kontroli, w samym 2017 roku co najmniej 5385 cudzoziemców nielegalnie wykonywało pracę na terenie naszego kraju (źródło: informacje Państwowej Inspekcji Pracy, zawarte w prezentacji, dostępnej pod adresem internetowym: http://www.wup.gdansk.pl/g2/2018_04/8900b964fc9ef4189456d872ddb870c1.pdf).   Jednak, pomimo przedstawionych powyżej oficjalnych danych, szacuje się, że tzw. szara strefa zatrudnienia może dotyczyć warunków pracy nawet 100 tysięcy cudzoziemców

Warto pamiętać, że korzyści, jakich może przysporzyć pracodawcy zatrudnianie „na czarno”, wiążą się także – w przypadku wykrycia nielegalności zatrudnienia obcokrajowca – z ryzykiem poniesienia konsekwencji prawnych, także finansowych. W tym kontekście w szczególności wymaga zaznaczenia, iż z dniem 1 stycznia 2018 roku, na mocy ustawy z dnia 20 lipca 2017 roku o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1543), wzrosły sankcje przewidziane dla osoby, która powierza cudzoziemcowi nielegalne wykonywanie pracy. W aktualnym stanie prawnym kara grzywny dla osoby zatrudniającej „na czarno” wynosi od 1000 zł do 30 000 zł. Natomiast osoba, która za pomocą wprowadzenia cudzoziemca w błąd, wyzyskania błędu, wykorzystania zależności służbowej lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania doprowadzi cudzoziemca do nielegalnego wykonywania pracy, podlega karze grzywny od 3000 zł do 30 000 zł. Warto zaznaczyć, iż to nie jedyna kara jaka może spotkać osobę, która powierza pracę wbrew obowiązującym przepisom. Zgodnie z treścią art. 98 ust. 1 pkt 1a i 2 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika niedopełniający obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym terminie lub nie zgłaszający wymaganych ustawą danych (co dotyczy także niezgłoszenia zatrudnianego pracownika do odpowiednich ubezpieczeń) podlega karze grzywny do 5.000 zł.

Ustawodawca, piętnując sam proceder nielegalnego powierzenia pracy, dokonał równocześnie zarówno „wzmocnienia” pozycji pracobiorcy-obcokrajowca zatrudnionego wbrew obowiązującym przepisom, jak i przewidział mechanizm mający wyeliminować podmioty dopuszczające się nielegalnego zatrudnienia cudzoziemców z rynku. Przedmiotowy mechanizm polega m.in. na konstrukcji karania również podmiotów współpracującym z przedsiębiorcami naruszającymi ustanowione reguły w tym zakresie.

Obydwa, wspomniane powyżej, środki przeciwdziałania bezprawnemu zatrudnianiu osób pochodzących z innych krajów znalazły swoje odbicie w ustawie z dnia 15 czerwca 2012 roku o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2012 r. poz. 769).

Ustawodawca, ucinając w ten sposób jakiekolwiek próby odmiennej argumentacji, wprost wskazał na przysługiwanie nielegalnie zatrudnionemu obcokrajowcowi roszczenia o wypłatę zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń. W przypadku powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi na podstawie stosunku pracy, przy dochodzeniu zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń, domniemywa się istnienie stosunku pracy przez okres 3 miesięcy. Domniemanie to można obalić w przypadku przeprowadzenia przeciwdowodu przez pracodawcę lub pracownika. Natomiast w przypadku powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi na innej podstawie niż stosunek pracy, przy dochodzeniu zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń, domniemywa się, że za wykonanie powierzonej pracy uzgodniono wynagrodzenie w wysokości trzykrotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę, chyba że podmiot powierzający wykonywanie pracy cudzoziemcowi lub cudzoziemiec dowiodą, że wynagrodzenie zostało uzgodnione w innej wysokości. Tym samym, biorąc pod uwagę, iż znaczna część osób przybywających w poszukiwaniu pracy do Polski z reguły wykonuje prace niżej wyceniane, ustawodawca dąży do zniechęcenia potencjalnych pracodawców do posługiwania się w prowadzonej działalności osobami, które pracę świadczyć miałyby bez stosownych zezwoleń.

Zauważenia przy tym wymaga, iż polskie prawodawstwo przewiduje również subsydiarną, a w pewnych wypadkach także i solidarną, odpowiedzialność podmiotów nie tylko bezpośrednio korzystających z pracy cudzoziemców zatrudnianych „na czarno” lecz także odpowiedzialność finansową mogą ponosić również podmioty będące wykonawcami, generalnymi wykonawcami oraz podwykonawcami.

I tak – w myśl art. 6 przytoczonego aktu – w sytuacji, gdy podmiotem powierzającym wykonywanie pracy cudzoziemcowi przebywającemu bez ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest podwykonawca, to wykonawca jest obowiązany do poniesienia zarówno kosztów wypłaty cudzoziemcowi zasądzonego zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń oraz pokrycia kosztów związanych z przesłaniem cudzoziemcowi zaległych należności do państwa, do którego cudzoziemiec powrócił lub został wydalony, jak i do poniesienia kosztów wydalenia cudzoziemca. Wspomniany przepis, co prawda, uzależnia zaistnienie przesłanki odpowiedzialności od spełnienia dodatkowych warunków, tym niemniej jednak – w celu ustrzeżenia się przed niechcianym skutkiem współpracy z podwykonawcą posługującym się w swej działalności obcokrajowcami nielegalnie podejmującymi zatrudnienie – istotne jest przedsięwzięcie środków zaradczych, pozwalających na całkowite wyłączenie odpowiedzialności. Sposobem na to może być zawarcie odpowiednich klauzul w kontraktach oraz sprawdzenie wykonania obowiązku zgłoszenia cudzoziemca do ubezpieczeń społecznych.

Jednocześnie, ustawa o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przewiduje solidarną odpowiedzialność głównego wykonawcy oraz każdego podwykonawcy, „który pośredniczy między głównym wykonawcą a podmiotem powierzającym wykonywanie pracy cudzoziemcowi przebywającemu bez ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej” za zapłatę wyżej wskazanych i omawianych w zakresie art. 6 tej ustawy zobowiązań, „jeżeli wiedzieli, że podmiot powierzył wykonywanie pracy cudzoziemcowi przebywającemu bez ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.” Zauważenia wymaga, iż w celu wyłączenia owej świadomości, od której to uzależniona jest odpowiedzialność, konieczne jest dochowanie należytej staranności w procesie weryfikacji kontrahentów (podwykonawców i dalszych podwykonawców), a tę – jak wskazuje ustawodawca – można wykazać poprzez przedsięwzięcie działań profilaktycznych opisanych powyżej.

Niniejszy artykuł nie wyczerpuje oczywiście wszystkich przypadków negatywnego oddziaływania na przedsiębiorców w przypadku stwierdzenia ich zaangażowania w proceder nielegalnego zatrudnienia bowiem obowiązujące przepisy dążą do kompleksowego wyeliminowania skutków tego zjawiska w różnych aspektach życia gospodarczego.

Co jednak istotne, polskie ustawodawstwo przewiduje możliwość wyciągnięcia dolegliwych konsekwencji finansowych także w odniesieniu do podmiotów nie będących bezpośrednim beneficjentem nielegalnego zatrudnienia cudzoziemców, przy czym każdy przedsiębiorca – dokładając należytej staranności przy konstruowaniu kontraktów – ma możliwość przed tymi konsekwencjami się uchronić.

Autorzy: radca prawny Jakub Sawicki, Aneta Klich