Świadek w postępowaniu cywilnym

Wielokrotnie spotykamy się z pytaniami dotyczącymi praktycznych aspektów związanych z powołaniem na świadka. Poniżej artykuł przedstawiający odpowiedzi na najczęstsze wątpliwości – na początek dotyczące postępowań w sprawach cywilnych.

Kim jest świadek?

Świadkiem jest osoba trzecia, która mogła spostrzec poza procesem okoliczności sporne oraz mające znaczenie dla sprawy. Trzeba pamiętać, iż obok faktów zewnętrznych przedmiotem zeznań świadka mogą być również stany wewnętrzne człowieka, takie jak jego przeżycia, reakcje psychiczne, intencje oraz dobra lub zła wiara. Przedmiotem zeznania powinny być osobiste spostrzeżenia świadka, a nie jego sądy o faktach tworzone w drodze wnioskowań. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, że zgodnie z wyrokiem SN z dnia 25 stycznia 2012 roku o sygnaturze akt V NP 14/11: ”nie można przekreślać z góry przydatności dowodowej świadków, którzy nie będą relacjonować własnych spostrzeżeń, a jedynie te, które usłyszały od innych osób (tzw. testes ex auditu)”, w związku z czym także tacy świadkowie w razie wezwania mają obowiązek zeznawać przed sądem.

Czy każdy może zostać świadkiem?

Niestety nie. W świetle art. 259 KPC nie mogą być świadkami:

1) osoby niezdolne do spostrzegania określonych faktów, zdarzeń, stanów na przykład ze względu na bardzo słaby wzrok czy głuchotę lub komunikowania swych spostrzeżeń z powodu przypadłości lub ograniczeń takich jak na przykład zamroczenie czy obniżona percepcja, a także mające problem z wyrażeniem spostrzeżeń spowodowany np. głębokim autyzmem, chorobą psychiczną czy znacznym upośledzeniem.

Co istotne zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 7 września 2000 roku o sygnaturze I CKN 872/00 niezdolność ta ma być faktyczna i aktualna w czasie, po ustąpieniu stanu odurzenia znikają przeszkody uniemożliwiające przesłuchanie. Trzeba zaznaczyć także, że sam fakt leczenia psychiatrycznego świadka nie przesądza automatycznie o uznaniu jego zeznań za niewiarygodne, szczególnie gdy opinia biegłych nie daje powodów do zakwestionowania tych zeznań. Nie powinno ulegać wątpliwości, iż także osoba ubezwłasnowolniona odznaczająca się odpowiednim poziomem percepcji może być świadkiem. Odnosząc się do statusu dziecka, trzeba zauważyć, że kodeks nie wprowadza dolnej granicy wieku, uzależniając możliwość przesłuchania dziecka od jego inteligencji, rozwoju, komunikatywności innych tym podobnych cech. Wyjątek stanowi art. 430 KPC, dotyczący postępowania w sprawach małżeńskich według, którego małoletni, którzy nie ukończyli lat 13, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat 17, nie mogą być przesłuchiwaniu w charakterze świadków;

2) wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli ,,zastrzeżone” lub ,,poufne”, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniami.

Trzeba pamiętać jednak, że wojskowi i urzędnicy będą mogli zeznawać, jeżeli zostaną zwolnieni od zachowania tajemnicy informacji niejawnych. Osoby te mogą oczywiście zeznawać także co do faktów mających dla sprawy istotne znaczenie, a nieobjętych tajemnicą.

3) przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową;

4) współuczestnicy jednolici

Zgodnie z art. 73§2 KPC współuczestnictwo jednolite zachodzi w wypadku, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników. Trzeba nadmienić także, że na mocy art. 81 KPC interwenient uboczny również nie może być świadkiem. Ponadto trzeba pamiętać, że współuczestnik sporu, niebędący współuczestnikiem jednolitym, może być świadkiem co do faktów dotyczących wyłącznie innego współuczestnika.

Przesłuchanie w charakterze świadków osób określonych w art. 259 KPC stanowi uchybienie procesowe, które może mieć wpływ na wynik postępowania i może stać się podstawą apelacji. Należy jednak pamiętać o obowiązku wpisania zastrzeżenia do protokołu zgodnie z art. 162 KPC.

W świetle art. 259¹ KPC mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji.

Znaczenie prawidłowego wezwania na świadka

Świadek, otrzymując prawidłowe wezwanie do sądu, ma obowiązek stawiennictwa. Na dokumencie musi być wskazane imię, nazwisko i adres zamieszkania, miejsce i czas przesłuchania, nazwiska stron i przedmiot sprawy oraz zwięzła informacja o karach, grożących za pogwałcenie obowiązków świadka. Na wezwaniu musi się także znaleźć informacja o zwrocie wydatków koniecznych, poniesionych w związku ze stawieniem się do sądu takich jak np. koszty podróży oraz prawie do wynagrodzenia za utratę zarobku.

Co stanie się jeżeli mimo wezwania dana osoba nie stawi się w charakterze świadka?

Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże świadka na grzywnę, po czym wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skaże go na ponowną grzywnę i może zarządzić jego przymusowe sprowadzenie. Grzywna może być orzeczona w wysokości do 3 tysięcy zł. Jej ostateczna wysokość jest zależna od uznania sądu. Co ważne sankcja może zostać zastosowana, także wtedy gdy bez usprawiedliwienia nie stawi się świadek, który mógł skorzystać z prawa odmowy zeznań lub w swojej ocenie nie miał żadnych istotnych informacji.

 Co można coś zrobić, gdy kara grzywny została już nałożona?

 Jednakże nawet, gdy kara grzywny zostanie już nałożona, nie wszystko jest jeszcze stracone, prawo przewiduje okoliczności, których udowodnienie zwolni nas z obowiązku zapłacenia grzywny. Po pierwsze, musimy sprawdzić prawidłowość wezwania na świadka. Jak nadmieniałam powyżej wezwanie takie powinno zawierać imię, nazwisko i adres zamieszkania, miejsce i czas przesłuchania, nazwiska stron i przedmiot sprawy oraz zwięzłą informacja o karach, grożących za pogwałcenie obowiązków świadka, a ponadto informacje o zwrocie wydatków koniecznych, poniesionych w związku ze stawieniem się do sądu oraz prawie do wynagrodzenia za utratę zarobku. Jest to tak ważne, ponieważ świadek może zostać ukarany tylko wtedy gdy został prawidłowo wezwany. Jeżeli wezwanie okaże się prawidłowe, kolejną możliwością uchylenia się od kary jest usprawiedliwienie swojej nieobecności. Świadek w ciągu tygodnia od daty doręczenia mu postanowienia skazującego go na grzywnę lub na pierwszym posiedzeniu, na które zostanie wezwany, może swoją nieobecność usprawiedliwić przedstawiając stosowne dokumenty oraz wykazując, że przyczyny niestawiennictwa były od niego niezależne np. nieobecność była związana z chorobą potwierdzoną zaświadczeniem lekarza sądowego czy nawet wcześniej opłaconym wyjazdem wakacyjnym lub służbowym. Usprawiedliwienie powinno mieć formę pisemną i dotrzeć do sądu przed dniem rozprawy. W razie usprawiedliwienia niestawiennictwa sąd zwolni świadka od grzywny i od przymusowego sprowadzenia. Jeżeli termin tygodniowy już upłynął, możemy próbować go przywrócić na zasadach określonych w art. 168 KPC. Jeżeli wszystko zawiedzie, na postanowienie w sprawie odmowy zwolnienia świadka od grzywny lub od przymusowego sprowadzenia przysługuje nam jeszcze zażalenie do sądu drugiej instancji. Od zażalenia na postanowienie w przedmiocie skazania na grzywnę świadka oraz odmowy zwolnienia od grzywny, przymusowego doprowadzenia lub aresztowania świadka oraz odmowy zwolnienia od przymusowego sprowadzenia oraz należności świadka pobiera się opłatę stałą w wysokości 40 zł. Ponadto, sąd może także zasądzić od świadka po jego wysłuchaniu zwrot kosztów wywołanych jego rażącą winą.

 Czy świadek może składać zeznania na piśmie?

Co do zasady składamy zeznania ustnie. W postępowaniu cywilnym podstawowe znaczenie dla zeznań świadków ma zasada ustności i bezpośredniości, dlatego też zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1973 roku o sygnaturze akt II CR 75/73 „sąd cywilny nie może dokonać ustaleń wyłącznie na podstawie zeznań świadków zawartych w aktach”. Jednak i w tej materii sama ustawa kodeks postępowania cywilnego przewiduje wyjątki w art. 505²⁵ § 1 zgodnie z którym w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń świadek składa zeznania na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi oraz w art. 515, w myśl którego w postępowaniu nieprocesowym sąd może również zażądać od osób, które nie są uczestnikami, złożenia wyjaśnień na piśmie.

Czy świadek może bez konsekwencji odmówić składania zeznań?

 Zgodnie z art. 261 KPC nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron (pojęcia małżonka nie można rozszerzyć na osoby pozostające jedynie we wspólnym pożyciu), ich wstępnych (czyli rodziców, dziadków pradziadków itd), zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków) i rodzeństwa (także przyrodniego) oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Sprawy o prawa stanu dotyczą ustalenia lub zmiany stanu cywilnego człowieka związanych z urodzeniem, wstąpieniem w związek małżeński czy nawiązaniem stosunku przysposobienia.

Za nieuzasadnioną odmowę zeznań lub przyrzeczenia sąd, po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy, skaże świadka na grzywnę. Niezależnie od powyższej grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nieprzekraczający tygodnia. Sąd uchyli areszt, jeżeli świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawę ukończono w instancji, w której dowód z tego świadka został dopuszczony. W tej sytuacji grzywnę można nałożyć maksymalnie 1 raz, w wysokości do 3 tysięcy zł. Na postanowienie w sprawie grzywny i aresztu przysługuje zażalenie.

Czy świadek może odmówić odpowiedzi na konkretne pytanie?

Co więcej, nie można zapomnieć, że świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą, bezpośrednią i mającą charakter realny szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Narażenie na odpowiedzialność karną musi być rzeczywiste. Prawo do odmowy zeznań nie istnieje więc w przypadku przedawnienia przestępstwa. Prawo to nie odnosi się także do odpowiedzialności dyscyplinarnej oraz wynikającej np. z przepisów prawa pracy. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.

Powołanie konkretnej osoby na świadka przez stronę.

Obowiązkiem strony, która powołuje się na dowód ze świadków, wynikającym z art. 258 KPC, jest dokładne oznaczenie faktów, które mają być zeznaniami stwierdzone oraz wskazanie świadków, tak by wezwanie ich do sądu było możliwe. Strona powinna podać imię i nazwisko oraz adres, pod który można w sposób skuteczny doręczyć wezwanie. W braku spełnienia tych warunków sąd może żądać uściślenia lub dopełnienia danych. Obowiązek określenia faktów, na okoliczność, których ma być powołany świadek jest istotne ze względu na konsekwencje. W przypadku, gdy świadkowie zostaną powołani na zbyt ogólnikowe twierdzenia zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 28 mają 1997 roku o sygnaturze III CKN 16/97 dopuszczalne jest pominięcie przez sąd tych twierdzeń. Z drugiej strony trzeba pamiętać, o tym że przesłuchanie świadka co do określonych faktów nie wyklucza przesłuchania go co do innych faktów, jeżeli druga strona zgłosi taki wniosek dowodowy.

 Czy istnieje możliwość przesłuchania świadka poza siedzibą sądu?

Trzeba pamiętać, ze przesłuchanie osób dotkniętych chorobą lub kalectwem odbywa się w miejscu, gdzie przebywają, jeżeli nie mogą go opuścić. Choroba lub kalectwo powinny mieć charakter obłożny, ale niekoniecznie trwały, przykładem może być pobyt w szpitalu. Zły stan zdrowia uniemożliwiając stawiennictwo powinien być wykazany. Prawem stron jest obecność w czasie składania zeznań poza siedzibą sądu, więc powinny one otrzymać zawiadomienie o czasie i miejscu tej czynności.

Wezwanie do stawiennictwa w charakterze świadka i co dalej? Czyli przebieg przesłuchania.

Kolejność przesłuchania świadków oznacza przewodniczący. Świadkowie, którzy nie złożyli jeszcze zeznań, nie mogą być obecni przy przesłuchaniu innych świadków, dlatego też w sytuacji, gdy będziemy jedną z wielu osób przesłuchiwanych w danej sprawie, zanim zostaniemy wywołani, oczekujemy poza salą rozpraw. Kiedy zostaniemy wyczytani do zajęcia miejsca przesłuchań świadków, sąd zapyta o nasze dane osobiste oraz o to, jakie stosunki łączą nas ze stronami, usłyszymy także pouczenie o prawie do odmowy składania zeznań oraz odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Przed pierwszym pytaniem w przesłuchaniu sąd odbierze przyrzeczenie, w którym zobowiązujemy się mówić prawdę bez zatajania znanych faktów. W trakcie składania przyrzeczenia wszyscy, z wyjątkiem sędziego, stoją. Przyrzeczenia nie składają osoby, które nie ukończyły 17 lat oraz skazane w przeszłości za składanie fałszywych zeznań. Inni świadkowie mogą być za zgodą stron zwolnieni przez sąd od złożenia przyrzeczenia, jednak sąd nie jest związany taką zgodą i pomimo jej może przyrzeczenie odebrać. Złożenie przyrzeczenia bądź jego brak nie mogą mieć żadnego wpływu na ocenę wiarygodności świadka. Brzmienie przyrzeczenia jest następujące: ,,Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome”. Świadek składa przyrzeczenie, powtarzając za sędzia lub odczytując na głos tekst przyrzeczenia. Niemi i głusi składają przyrzeczenie przez podpisanie jego tekstu lub przy pomocy biegłego. W razie powtórnego przesłuchania świadka przypomina mu się poprzednio złożone przyrzeczenie. Należy pamiętać, że są ustala tożsamość osoby na podstawie dowodu osobistego lub innego dokumentu stwierdzającego tożsamość. Następnie świadek składa zeznanie ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczącego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie i strony mogą z tymże przedmiocie zadawać mu pytania. Niemi i głusi składają zeznania na piśmie lub przy pomocy biegłego. Dopiero w fazie zadawania pytań strony mogą zadawać świadkom tzw. pytania krzyżowe. Świadkowie, których zeznania przeczą sobie wzajemnie, mogą być konfrontowani. Co więcej zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1970 roku o sygnaturze akt II CR 10/70 istnieje także możliwość konfrontacji świadków ze stronami. Zeznanie świadka po zapisaniu do protokołu będzie mu odczytane i stosownie do okoliczności na podstawie zgłoszonych uwag uzupełnione i sprostowane. Świadek ma prawo żądać osobistego wglądu w protokół zawierający jego zeznania.

Kiedy świadek może wyjść z sądu?

Świadek może oddalić się z sądu nie wcześniej niż po uzyskaniu na to zezwolenia przewodniczącego. Samowolne oddalenie się świadka może wywołać takie same konsekwencje jak nieusprawiedliwione niestawiennictwo (szczegóły opisane w akapicie zatytułowanym „Co można coś zrobić gdy kara grzywny została już nałożona?”).

Czy świadkowi należy się zwrot wydatków związanych ze stawiennictwem w sądzie?

Należności świadków w postępowaniu cywilnym szczegółowo reguluje ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 28 lipca 2005 roku. Według tego aktu świadkowi przysługuje zwrot kosztów podróży z miejsca jego zamieszkania do miejsca wykonywania czynności sądowej w wysokości rzeczywiście poniesionych, racjonalnych i celowych kosztów przejazdu własnym samochodem lub innym odpowiednim środkiem transportu. Górną granicę należności, stanowi wysokość kosztów przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju. Według tych samych zasad świadkowi przysługuje zwrot kosztów noclegu oraz utrzymania w miejscu wykonywania czynności sądowej. Co istotne wysokość tych kosztów świadek powinien należycie wykazać. Świadkowi przysługuje także zwrot zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu. Wynagrodzenie za utracony zarobek lub dochód za każdy dzień udziału w czynnościach sądowych przyznaje się świadkowi w wysokości jego przeciętnego dziennego zarobku lub dochodu. W przypadku świadka pozostającego w stosunku pracy przeciętny dzienny utracony zarobek oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu należnego pracownikowi ekwiwalentu pieniężnego za urlop. Górną granicę należności stanowi równowartość 4,6% kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, której wysokość określa ustawa budżetowa. Utratę zarobku lub dochodu oraz ich wysokość świadek powinien należycie wykazać. Prawo do żądania powyższych należności przysługuje osobie wezwanej w charakterze świadka, jeżeli się stawiła, choćby nie została przesłuchana. Jeżeli świadek zostanie wezwany w kilku sprawach na ten sam dzień, przyznaje się mu te należności tylko raz. Co więcej świadkowi, który zgłosił się bez wezwania sądu, sąd może przyznać powyższe należności, jeżeli został przesłuchany. Powyższe regulacje stosuje się odpowiednio do osoby towarzyszącej świadkowi, jeżeli świadek nie mógł stawić się na wezwanie sądu bez jej opieki. Zwrot wydatków, utraconego zarobku lub dochodu, wynagrodzenia i kosztów podróży przyznaje się na wniosek świadka złożony na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy. Wniosek składa w terminie 3 dni od dnia zakończenia czynności z udziałem osoby uprawnionej do tych należności. Roszczenie o zwrot tych należności przedawnia się z upływem lat trzech, licząc od dnia powstania tego roszczenia. Na postanowienie sądu odmawiające przyznania tych należności przysługuje zażalenie.

Autor: Aneta Klich

Bibliografia:

1. Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod redakcją Andrzeja Zielińskiego, Wydawnictwo C.H. Beck, wydanie 9, 2017 rok
2. Kodeks postępowania cywilnego, orzecznictwo aplikanta, wydanie 2, 2015 rok
3. Postępowanie cywilne – J. Lapierre, J. Jodłowski, Z. Reisch, T. Misiuk_Jodłowska, K. Weitz, Wolters Kluwer, wydanie 8, 2016 rok